Нийслэлийн иргэд 2025-2026 оны галлагааны улиралд хагас коксон шахмал түлш хэрэглэнэ. Хагас коксон түлш бол нүүрсийг 500-700 хэмийн өндөр температурт нэрж гаргаж авдаг, цэвэршүүлсэн түлш юм. Өөрөөр хэлбэл, ингэж боловсруулсан түлш нь дэлхий дахинд хэрэглэгдэж байгаа хатуу түлшний хувьд хамгийн боловсруулалт өндөртэй, хүхэр, дэгдэмхий бодис, тоосонцор зэрэг нүүрсэнд агуулагдах хорт бодисуудыг хамгийн дээд зэргээр шүүсэн байдаг аж. Өнгөрсөн өдрүүдэд манай сурвалжлах баг БНХАУ-ын Шаньси мужийн Шэньмү хотоос Улаанбаатар хотод нийлүүлэх хагас коксон шахмал түлшний цогц үйлдвэрлэлийн үйл явцтай танилцлаа.

Өнөөдөр Шэньмү хотод хагас коксын 50 гаруй үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Эдгээр үйлдвэрт сая сая тонн хагас кокс үйлдвэрлэж, БНХАУ-ын хагас коксын нийт үйлдвэрлэлийн 40 гаруй хувийг дангаар хангаад зогсохгүй Индонез, Малайз, БНСУ, Япон, Энэтхэг, Франц, Казакстан зэрэг улсад түлшээ экспортолдог аж. Үүнээс хагас коксын 4 үйлдвэртэй “Shaanxi Coal Chemical Group”-ийн “Shenmu Energy Developments Ltd Wuzhou Branch” компаниас энэ жил хагас коксон шахмал түлшийг Монгол Улс худалдан авч байна.

Бид хамгийн эхэнд тус компанийн нүүрсийг өндөр хэмд нэрж, хагас коксон түлш гаргаж авдаг химийн үйлдвэртэй танилцлаа. Монгол Улс бол түүхий нүүрсний нөөцөөр дэлхийд тэргүүлэгч улсуудын нэг. Гэтэл “Яагаад түүхий нүүрсээ түлэхгүй заавал хагас коксон түлш түлэх гээд байна вэ” гэдэг асуултын хариултыг эндээс харж болно.

Түүхий нүүрсийг дулааны аргаар буюу 500-700 хэмд нэрж боловсруулж, цэвэршүүлдэг, хорт бодисыг нь салгадаг нүүрс химийн үйлдвэр манай улсад байхгүй. Энэ үйлдвэрийн технологи автомат бөгөөд зөвхөн хяналтын өрөөнд удирдлагын дэлгэцэн дээр хүмүүс ажиллаж байлаа. Уг үйлдвэрт гаргаж авсан хагас коксон түлшээрээ шахмал түлшээ хийнэ. Шахмал түлш хийх технологийн процесс харин манайхтай ижил юм.

Хагас коксыг гүн боловсруулахад агаарын бохирдолд онцгой нөлөө үзүүлдэг хорт бодисуудыг багадаа 30-80 хувьтай салгаж, цэвэршүүлдэг

Дээрх шат дамжлагаар нүүрс хагас кокс болсноороо утааг 45-50 хувиар бууруулах шинж чанартай болдог юм байна. Хагас коксон түлш яаж утааг бууруулах вэ гэдгийг түүхий нүүрс, сайжруулсан шахмал түлшний жишээн дээрээс товч тодорхойлъё.

Түүхий нүүрс бол байгалиас шууд олборлосон, ямар ч боловсруулалтгүй нүүрс. Боловсруулалт байхгүй учир утааг маш ихээр ялгаруулдаг. Тиймээс Улаанбаатар хот 2018 оноос түүхий нүүрсийг яндан бүхий айл өрхүүдэд хориглож, сайжруулсан шахмал түлшний хэрэглээнд шилжсэн. Сайжруулсан шахмал түлшийг хэдэн жил хэрэглэж үзсэн. Үр дүнд нь 2018 оны хүйтний оргил үе болох нэгдүгээр сарын агаарын бохирдлыг 2024 оны нэгдүгээр сарын агаарын бохирдолтой харьцуулан судлахад PM2.5 буюу агаарыг бохирдуулагч гол бодис тоосонцорын агууламж 220 мкг/метр.кубаас 105 мкг/метр.куб болтлоо буурсан үзүүлэлттэй. Гэхдээ хангалттай хэмжээнд агаарын бохирдлыг бууруулж чадаагүй. Тиймээс түүхий нүүрс, сайжруулсан шахмал түлш, үүний дараа дэлхийн дахинд хатуу түлшин дотроо хамгийн цэвэр түлшинд тооцогддог хагас коксон шахмал түлшинд шилжих гэж байна.

Үүний бэлтгэл болгож Улаанбаатар хотод энэ өвөл түүхий нүүрс огт түлэхгүй. Уурын болон усан халаалтын 174 зууханд баяжуулсан нүүрс мидлингийг түлнэ. Мөн айл өрхүүдийг хагас коксон шахмал түлшний дараа шат дараатай хийн түлшинд шилжүүлэх, дулаалах, цахилгаанд шилжүүлэхэд анхаарч ажиллаж байгаа билээ.

Хагас коксон шахмал түлшийг бусад түлштэй харьцуулахад агаарын бохирдолд онцгой нөлөө үзүүлдэг NOx, SOx, PM2.5, PM10-ын үзүүлэлт болон олон цагирагт ароматик нүүрсустөрөгчийн үүсэлтийг гүн боловсруулалтын процессоор багадаа 30-80 хувьтай салгадаг нь дэлхийн дахинд үйлдвэрлэл болон судалгааны түвшинд нотлогдсон байна.

Харин Монгол Улсад хийсэн 2023 оны судалгаагаар хагас коксон шахмал түлшийг мидлингэн шахмал түлштэй харьцуулахад дэгдэмхий 45.8 хувь, хүхрийн агууламж 57.7 хувь, үнслэг 37 хувь, утааны хийн найрлага дахь тоосонцрын хэмжээ 77.7 хувь, хүхэрлэг хий 85.5 хувь, угаарын хий 16.6 хувь, азотын исэл 23.5 хувиар бага байгааг тогтоожээ.

Бидэнтэй хамт ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэн, ШУТИС, “Тавантолгой түлш” ХХК,  Эрчим хүчний яам, Агаарын бохирдлыг бууруулах Үндэсний хороо зэрэг холбогдох байгууллагын мэргэжилтэн, эрдэмтэн, судлаачдын баг бүрэлдэхүүн хагас коксны нүүрс-химийн үйлдвэр, шахмал түлшний үйлдвэр, судалгааны хүрээлэн, олборлолт, тээвэрлэлтийн нөхцөл байдлыг газар дээр нь үзэж танилцсан юм.

Хагас коксон шахмал түлшийг сайжруулсан шахмал түлшний нийт өртгөөс ч хямд үнээр худалдан авч байна

БНХАУ-ын “Шаньси нүүрс-химийн групп”-ийн Шэньмү эрчим хүчний хөгжил ХХК-ийн Вужоу салбар” компаниас 306 мянган тонн хагас коксоор хийсэн шахмал түлшийг худалдан авахаар гэрээлсэн. Үүний нийт өртөг 226 тэрбум төгрөг болно. Өмнө нь сайжруулсан шахмал түлш хэрэглэхэд жилийн нийт өртөг 300 гаруй тэрбум төгрөг болдог байжээ. Тэгэхээр утааг 50 хүртэл хувиар бууруулах боломжтой хагас коксон шахмал түлшийг өмнөх жилүүдэд сайжруулсан шахмал түлш түлдэг байсан өртгөөс ч хямд үнээр худалдан авч байгаа юм.

Бид нүүрснээс хагас кокс гаргаж авдаг үйлдвэртэй танилцсаны дараа хагас коксоороо шахмал түлш хийдэг үйлдвэртэй танилцаж, түлшинд тавьж буй хяналт, лабораторийн шинжилгээнүүдийн талаар мэдээлэл солилцсон. Энэ үеэр хагас коксон шахмал түлшийг Монголд хэрэглэдэг пийшин зуух болон бусад зууханд түлж туршсан. Түлснээс хойш 10-15 минутын дараагаас мод шатаж дуусмагц яндангаар харагдах утаа илтэд багассан юм. Нүдэнд харагдахаар тод цагаан утаа харагдаагүй.

Иргэдийн хамгийн ихээр сонирхож байгаа мэдээллийн нэг бол хагас коксон шахмал түлшний илчлэг ямар байх вэ гэдэг асуултад “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн Ерөнхий технологич, Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Өлзийбат хариулсан юм. Тэрбээр “Хагас коксон шахмал түлшний илчлэгийн хэмжээ нь өмнө нь хэрэглэж байсан мидлингэн шахмал түлш буюу сайжруулсан шахмал түлшнээс илүү гарахгүй. Мидлингээр хийсэн шахмал түлшний илчлэг 6300-6500 калори хүрдэг бол энэ түлшнийх ч мөн адил 6400 калориос хэтрэхгүй гэдгийг үйлдвэрлэгч талаас болон лабораторийн шинжилгээгээр нотолсон” гэдгийг тодотголоо.

Хагас коксон шахмал түлш нь агаарын бохирдлыг бууруулдаг гэдэгт бүх судалгаа чиглэжээ

Улаанбаатар хотод хагас коксон шахмал түлш хэрэглэж, үр дүнд нь агаарын бохирдлыг эрс буулгаж болох юм гэсэн судалгаанууд 10 орчим жилийн өмнөөс ч эхлэлтэй хийгдэж байжээ. Хагас коксон шахмал түлш нь олон улсын түвшинд хэрэглэж ирсэн, агаарын бохирдлыг бууруулахад хамгийн өндөр үр нөлөөтэй түлшинд тооцогддог учраас судалгаа, шинжилгээ, үр дүн ч мөн шинэлэг биш юм. 2023 онд Эрчим хүчний яам болон Орчны бохирдлыг бууруулах Үндэсний хорооны хамтарсан ажлын хэсэг сайжруулсан шахмал түлшний чанарыг сайжруулах зорилгоор хагас кокс, хагас кокс болон мидлинг, баяжуулсан нүүрсэн түүхий эдээр шахмал түлш үйлдвэрлэх судалгааг хийлгэсэн. Мөн 2025 оны гуравдугаар сард ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгээс шахмал түлшний түүхий эд, орц найрлагыг сайжруулах судалгаа хийсэн.

Хагас коксон шахмал түлшний шаталтаас гарах дэгдэмхий буюу бүдүүн, нарийн ширхэгт тоосонцор, азотын давхар исэл, хүхрийн хэмжээ, нүүрс төрөгчийн дутуу исэл зэрэг бодисууд мидлингээр хийсэн шахмал түлшнээс 2-3 дахин бага байгаа нь дотоодын итгэмжлэгдсэн лабораториудын шинжилгээгээр баталгаажсан.

Бүхий л судалгааны үр дүнд үндэслэн Агаарын бохирдлыг бууруулах Үндэсний хорооны 2025 оны 05 дугаар сарын 16-ны өдрийн “Үндэсний хорооны гишүүдэд чиглэл өгөх тухай” 04 дүгээр тогтоолоор 2025-2026 оны галлагааны улиралд айл өрхүүдийг хагас кокс буюу хөх нүүрсээр хийсэн шахмал түлшээр хангахыг чиглэл болгосны дагуу худалдан авах ажиллагааг зохион байгуулсан билээ. Эхний ээлжид 40 мянган тонн хагас коксон шахмал түлшийг Шэньмү хотын үйлдвэрээс Улаанбаатар хот руу тээвэрлэхээр бэлтгэл базааж байна.

Тайлбар: Хятад улс нүүрсний боловсруулах технологиор дэлхийд тэргүүлдэг бөгөөд нүүрснээс ганц хагас коксон шахмал түлш гаргаж аваад зогсохгүй нийт 76 төрлийн патенттай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг байна. Тухайлбал, хагас коксоос гаргаж авсан давирхайнаас дизель түлш гаргаж авдаг. Мөн кальцийн карбид, химийн төрөл бүрийн хуванцар эдлэл хийдэг байна.